“Hanay” hangi dil? Bir kelimenin izini sürerken
Hadi gel, birlikte merak edelim: “Hanay” hangi dil? Kulağa hem tanıdık hem de uzak geliyor, değil mi? Bazen bir kelime kapı aralar; bizi bugünle dün, coğrafyayla kültür, mimariyle gündelik hayat arasında dolaştırır. “Hanay” tam da öyle bir kelime. Bu yazıda, kökeninden bugüne, hatta yarın hangi izleri bırakabileceğine kadar “hanay”ın peşine düşüyoruz.
Kısa cevap: Bağlama göre üç ihtimal
Türkçe (halk ağzı/anlamlar): TDK kaynaklı derlemelerde “hanay” için “iki ve daha çok katlı ev”, “sofa/hol” ve “avlu” anlamları verilir. Bu kullanım özellikle Anadolu’nun mimari sözlüğünde karşımıza çıkar. Ayrıca kökeninin Türkçe olarak geçtiği belirtilir. ([Mynet][1])
Filipin dilleri (Tagalog/Filipince): Tagalogda hanay “sıra, dizi, hilera; düzen” demektir. Günlük dilde “ihanay” (sıraya koy) ya da “maghanay” (sıralamak) gibi çekimleriyle de kullanılır. ([Wiktionary][2])
Çekçe (dolaylı): “Hanay” değil ama Haná, Çekya’da bir bölgenin ve orada konuşulan lehçenin adıdır; Türkçede okunuşu “Hanay”a yaklaşır. Dil sorusunu kimi zaman buraya bağlayanlar olur. ([Vikipedi][3])
Gördüğün gibi tek bir doğru yok; hangi metne, hangi coğrafyaya baktığına bağlı. Şimdi bu üç damarın izini biraz derinleştirelim.
Kökenler: Türkçedeki “hanay”ın mimari hafızası
Türkçedeki “hanay”, eski evlerin sözlüğünden gelir: Üst katlarda, sokağa ya da avluya bakan, ev içi dolaşımı ve komşuluk ilişkisini taşıyan sofa/hol mekânlarını çağrıştırır. TDK kaynaklı açıklamalarda “hanay”ın Türkçe kökenli oluşu ve “çok katlı ev, sofa, avlu” anlamlar üçlüsü tekrarlanır. Bu, kelimenin doğrudan mimariyle ilintisini güçlendirir. ([Mynet][1])
Anadolu yer adlarında da “Hanay”a rastlanır; Çanakkale’deki Hanay Tepe Höyüğü gibi örnekler, kelimenin hafızasının yalnızca sözlükte değil, arazi üzerinde de bulunduğunu hatırlatır. ([Vikipedi][4])
Günümüzdeki yansımalar: Gündelik dilden dijitale
Türkiye’de “hanay”, bugün artık şehirli gündelik dilde çok sık geçmese de yerel ağızlarda ve mimarlık söyleminde yaşamaya devam ediyor. Restorasyon ve kırsal turizm anlatılarında, “hanaylı ev”, “hanay sofalı plan” gibi kullanımlar hâlâ sıcak.
Filipinler’de ise hanay son derece canlı: “Lütfen kalemleri sıraya ihanay edin” gibi sınıf içi komutlarda, markette ürünlerin raf hanayı (dizimi) konuşulurken veya bir veriyi “tablo/talahanayan” hâline getirirken karşına çıkar. Bu üretkenlik, kelimenin hem isim hem fiil ailesi kurabildiğini gösterir. ([Wiktionary][2])
Dijital tarafta da köprüler kuruluyor: Yazılım ve veri dünyasında “sıra, dizi, hizalama” anlam alanı, Tagalog konuşurları için hanay ile doğal bir çağrışım kuruyor. Tablo (table), satır (row), kolon (column) gibi kavramlar yerelleştirilirken hanayın semantiği arayüz metinlerine nüfuz ediyor. Bu, diller arası terim göçünün güncel bir örneği.
Çekya bağlantısı: Ses benzerliğinden lehçe kapısına
Çekya’daki Haná bölgesi ve Haná lehçesi (Hanácko), “Hanay” sorusuna bazen beklenmedik bir sapak açıyor. Harf düzeyinde küçük fark (á) olsa da, Türkçe konuşanda “Hanay” benzetmesi tetiklenebiliyor. Etnografik bir bölgenin adının yerel lehçeyle anılması, bize kelimelerin yalnızca sözlük maddesi değil, yaşayan bir kültür olduğunu hatırlatıyor. ([Vikipedi][3])
Geleceğe bakış: Kelimeler arası köprüler, tasarım ve kültür
“Hanay”ın üç farklı bağlamı —Türkçe mimari hafıza, Tagalogun üretken dizim anlamı, Çekya’daki Haná etnolekti— küreselleşen dil ortamında etkileşim potansiyeli taşıyor:
Kültürel miras ve mimarlık: Anadolu’daki hanaylı ev tipolojileri, iklimle uyumlu pasif tasarım ilkeleriyle yeniden okunabilir. Gölgelik, hava akımı ve yarı-açık dolaşım gibi nitelikler, sürdürülebilir mimarinin yerel sözlüğüne ilham verir. (Türkçe kaynaklar “sofa/hol/avlu” vurgusunu koruyor.) ([Mynet][1])
Dijital yerelleştirme ve UX yazarlığı: Tagalog kullanıcı arayüzlerinde “sırala, hizala, diz” eylemleri hanay ailesiyle doğal bağ kuruyor. Bu, çok dilli ürün tasarımında mikro-kopya (microcopy) stratejileri için net bir ipucu. ([Wiktionary][2])
Dil teknolojileri: “Hanay” gibi çok-anlamlı/çok-kaynaklı öğeler, arama motorları ve yapay zekâ için ayırt etme (disambiguation) problemi. Bağlam işaretleri (coğrafya, komşu kelimeler, konu alanı) doğru etiketi seçmede belirleyici oluyor.
Beklenmedik ilişkiler: Arkeolojiden veri görselleştirmeye
Bir arkeoloji raporunda Hanay Tepe adıyla karşılaşırsın, sonra veri görselleştirme yazısında “öğeleri hanayladık” (sıraladık) ifadesine takılırsın; akşam da Çek müziği dinlerken “Haná”dan bir halk şarkısı çıkagelir. Kelimeler arası bu tesadüfi bağlar, kültürel üretimin zenginliğini artırıyor: Mimar, tasarımcı, yazılımcı, dilbilimci —herkes kendi “hanay”ını kuruyor. ([Vikipedi][4])
“Hanay hangi dil?” sorusuna pratik cevap rehberi
Metin mimari/mekân üzerinden ilerliyorsa ve Türkiye bağlamındaysa: Büyük olasılıkla Türkçe bir kelime; sofa/hol/avlu ya da çok katlı ev kastediliyordur. ([Mynet][1])
Metin dizme-hizalama, satır, tablo gibi kavramlarla doluysa ve Filipinler/Filipince içerikse: Tagalog karşılığı olan hanay söz konusudur. ([Wiktionary][2])
Coğrafya/folklor/lehçe konuşuluyor ve Çekya anılıyorsa: Yazım “Haná” olsa da ses benzerliği nedeniyle “Hanay” diye duyulmuş olabilir; burada Çekçenin Haná lehçesi ve Haná bölgesinden söz edilir. ([Vikipedi][3])
Son söz
“Hanay”ı tek bir kutuya koymak yerine bir kavşak olarak okumak daha dürüst: Türkçenin mimari belleği, Tagalogun düzen ve dizi pratikliği, Çek kültürel coğrafyasının lehçe sesi… Hepsi aynı kelime çevresinde buluşuyor. Bir dahaki sefere “Hanay hangi dil?” diye sorulduğunda, yalnızca “şu dil” demekle kalma; hangi bağlamda sorulduğunu da sor. Çünkü çoğu zaman cevabın anahtarı, kelimenin geçtiği cümlenin kendisinde gizlidir. ([Mynet][1])
[1]: https://www.mynet.com/hanay-ne-demek-hanay-kelimesinin-tdk-sozluk-anlami-nedir-170100094424 “Hanay ne demek? Hanay kelimesinin TDK sözlük anlamı nedir? – Mynet Egitim”
[2]: https://en.wiktionary.org/wiki/hanay?utm_source=chatgpt.com “hanay – Wiktionary, the free dictionary”
[3]: https://en.wikipedia.org/wiki/Han%C3%A1?utm_source=chatgpt.com “Haná”
[4]: https://tr.wikipedia.org/wiki/Hanay_Tepe_H%C3%B6y%C3%BC%C4%9F%C3%BC?utm_source=chatgpt.com “Hanay Tepe Höyüğü – Vikipedi”